Mesleki Şüphecilik
Mesleki şüphecilik, denetçinin eleştirel bir zihniyetle hareket ederek elde edilen kanıtları sorgulaması ve her türlü bilgiye temkinli yaklaşması gerektiğini ifade eder. Özellikle diğer kanıtlarla çelişen bilgiler, güvenilirliği düşük belgeler ve olağandışı durumlar karşısında bu tutumun sürdürülmesi önemlidir (KGK, 2018,A76).
Mesleki şüphecilik, olağandışı durumların göz ardı edilmesini önlerken, varsayımların sorgulanmasına ve kanıtların yeterliliği ile uygunluğunun sağlıklı değerlendirilmesine katkıda bulunur (KGK, 2018, A78). Denetçi, daha önceki olumlu deneyimlere güvenerek kanıt sunan taraflara koşulsuz inanmak yerine, profesyonel mesafeyi korumalıdır (KGK, 2018, A80).
Sayıştay’ın vurguladığı üzere, mesleki şüphecilik yalnızca kanıtların eleştirel değerlendirilmesi değil, aynı zamanda denetçinin açık fikirli kalmasını ve tüm görüşlere karşı tarafsız olmasını da gerektirir. Bu da denetimin tarafsızlık ve bağımsızlık ilkeleriyle yürütülmesine katkı sağlar (Sayıştay, 2017).
Mesleki Yargı
Her ne kadar Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu (KGK) tarafından yayımlanan Güvence Denetimi Standardı (GDS) 3000’de mesleki yargı ve mesleki şüphecilik kimi zaman birlikte anılsa da bu iki kavramın hem işlevsel hem de teorik olarak ayrıştırılması gerekmektedir (KGK, 2018, md. 12/n). Uluslararası denetim literatüründe mesleki yargı (professional judgment) ve mesleki muhakeme (professional reasoning) genellikle ayrı kavramlar olarak ele alınmakta ve farklı zihinsel süreçleri ifade etmektedir (IFAC, 2019).
Mesleki yargı, belirsizlik içeren ya da yorum gerektiren durumlarda, denetçinin sahip olduğu mesleki bilgi, tecrübe, etik değerler ve standartlara uygunluk çerçevesinde ulaştığı sonuçları ifade etmektedir. Mesleki yargı; önemlilik düzeyinin belirlenmesi, uygun denetim prosedürlerinin seçilmesi, yeterli ve uygun denetim kanıtlarının elde edilmesi ve değerlendirilmesi gibi denetimin temel aşamalarında kritik bir rol oynamaktadır (IFAC, 2019).
Mesleki Özen
Mesleki özen veya gerekli özen, denetim faaliyetlerinde denetçinin görevini dikkatli, titiz ve sorumlu bir biçimde yerine getirmesi anlamına gelir. Sayıştay tarafından yayımlanan ISSAI 100 belgesinde mesleki özen, denetçinin bilgi ve becerilerini ilgili mesleki standartlara uygun olarak kullanma yükümlülüğüyle doğrudan ilişkilendirilmiştir (Sayıştay, 2017). Bu bağlamda denetçi; planlama, uygulama, raporlama ve izleme aşamalarında yeterli düzeyde dikkat ve özen göstermelidir.
KGK’nın yayımladığı GDS 3000 standardında da mesleki özenin, mesleki şüphecilik ve mesleki yargıyla birlikte denetçinin temel davranış ilkeleri arasında yer aldığı vurgulanmaktadır. Denetçinin, güvence denetimi süresince uygun denetim tekniklerini kullanarak, yeterli ve uygun kanıt elde etmeye çalışırken dikkatli bir yaklaşım sergilemesi beklenmektedir (KGK, 2018, A80).
Mesleki Muhakeme
Mesleki muhakeme, denetçinin sahip olduğu bilgi, deneyim ve mesleki yargısını, denetim sürecindeki karmaşık durumlara uygulamasını gerektirir. Denetimin doğası gereği her durumda standartlara birebir uymak mümkün olmayabilir. Bu nedenle denetçi, önemlilik, risk değerlendirmesi, kanıt toplama ve sonuç çıkarma gibi temel kararlarda muhakemesini kullanmak durumundadır (KGK, 2018, A81).
Mesleki muhakeme, yalnızca karar alma süreci değil, aynı zamanda bu sürecin uygun biçimde belgelendirilmesiyle de ilgilidir. Denetçinin vardığı önemli yargılar, başka bir deneyimli denetçi tarafından da anlaşılabilecek şekilde belgelenmelidir. Ancak, mesleki muhakeme yetersiz kanıtların gerekçesi olarak kullanılamaz (KGK, 2018, A84).
Mesleki muhakeme, yeterli eğitim ve deneyimle gelişen bir yetkinlik olup, bilgiye dayalı karar alma sürecinin temelidir. Denetim ekipleri içinde ve gerektiğinde dış paydaşlarla yapılacak istişareler, doğru muhakemenin inşasında destekleyici bir rol oynar (KGK, 2018, A83).
Kaynaklar
Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu [KGK]. (2018). Güvence Denetimleri Standardı 3000 (GDS 3000). https://www.kgk.gov.tr/Portalv2Uploads/files/Duyurular/v2/GDS/3000%20site(1).pdf
Sayıştay. (2017). ISSAI 100 – Kamu sektörü denetiminin temel ilkeleri. https://www.sayistay.gov.tr/files/1050_ISSAI%20100-TR.pdf
IFAC (2019). Time to Reinforce Professional Judgment. International Federation of Accountants. https://www.ifac.org/knowledge-gateway/discussion/time-reinforce-professional-judgment