Denetim türleri, denetim faaliyetlerinin kapsamı, amacı, yürütülme zamanı, yapılma gerekçesi ve denetçiyi görevlendiren merci gibi çeşitli ölçütler esas alınarak farklı başlıklar altında sistematik biçimde sınıflandırılmaktadır.
Şekil 1: Denetimin Türleri
Kaynak: Yazar tarafından derlenmiştir.
Amacına Göre Denetim
Amacına göre denetim türleri, denetimin hangi hedef doğrultusunda gerçekleştirildiğini esas almaktadır. Yapılan sınıflama, denetim faaliyetlerinin odaklandığı konulara göre farklılık göstermektedir.
Mali Tablo Denetimi: Mali tabloların denetimi, bir işletmenin finansal durumunu ve faaliyet sonuçlarını gösteren mali tabloların, genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri ile yürürlükteki yasal düzenlemelere uygun biçimde düzenlenip düzenlenmediğini ve bu tabloların gerçeği dürüst bir şekilde yansıtıp yansıtmadığını belirlemeye yönelik sistematik bir inceleme sürecidir (Gürbüz, 1995, akt. Dalak, 2000).
Uygunluk Denetimi: Uluslararası Yüksek Denetim Kurumları Teşkilatı (INTOSAI) tarafından yayımlanan ISSAI 400’e göre uygunluk denetimi, “belli bir konunun kriter olarak tanımlanan geçerli yasal ve idari düzenlemelere uygun olup olmadığına dair bağımsız bir değerlendirmedir. Uygunluk denetimleri; faaliyetler, mali işlemler ve bilgilerin tüm önemli açılardan denetlenen kuruluşu düzenleyen yasal ve idari düzenlemelere uygun olup olmadığı değerlendirilerek yürütülür” olarak tanımlanmıştır (INTOSAI, 2019).
Faaliyet Denetimi: Faaliyet denetimi, denetimin amacı ve içeriği esas alınarak yapılan sınıflandırmalar arasında yer almakta olup; mali tablo denetimi, uygunluk denetimi ve iç denetim gibi diğer denetim türleriyle birlikte değerlendirilmektedir. Literatürde bu denetim türü zaman zaman “yönetim denetimi”, “performans denetimi” ya da “etkinlik denetimi” gibi farklı terimlerle ifade edilse de, en yaygın ve genel kabul gören adlandırma “faaliyet denetimi” olmaktadır (Selimoğlu, 1999).
Özel Amaçlı Denetim: Özel amaçlı denetimler, belirli bir konuya ya da duruma odaklanarak yürütülür ve bu sayede denetimi talep eden kişi veya karar alıcılar için kapsamlı, ayrıntılı ve makul bir güvenceye dayalı bilgi sunulması hedeflenir (Alkan, 2019).
Kapsamına Göre Denetim
Kapsamına göre denetim, denetimin hangi alanları kapsadığına ve denetimin ne ölçüde geniş bir çerçevede yürütüldüğüne göre sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırma, denetimin genel mi yoksa belirli bir konuya mı odaklandığını göstermek için önemlidir.
Genel Denetim: İşletmenin tüm işlem, kayıt ve faaliyetlerini kapsayan geniş ölçekli bir denetim türüdür. Bu denetimde amaç; işletmenin mali durumunun, faaliyet süreçlerinin ve kayıt sistemlerinin gerçekliği, doğruluğu ve düzenliliği açısından bütüncül bir değerlendirme yapmaktır. Denetim, yalnızca belirli bir alanla sınırlı kalmaz; kurumun genel yapısı hakkında güvenilir bilgi sunmayı hedefler (Karanfiloğlu, 2006).
Özel Denetim: Özel denetim, denetimin yalnızca belirli bir konu, işlem ya da faaliyetle sınırlandığı, dar kapsamlı bir denetim türüdür. Bu tür denetimlerde hedef; ilgili alanla sınırlı olarak detaylı bilgi edinmek, analiz yapmak ya da varsa sorunları tespit etmektir. Örneğin, sadece kasa işlemleri, stok yönetimi, alacak hesapları ya da belirli bir yolsuzluk iddiası özel denetimin konusu olabilir (Karanfiloğlu, 2006).
Nedenine Göre Denetim
Nedenine göre denetim, denetim faaliyetinin hangi gerekçeyle yapıldığını esas alarak sınıflandırılır. Denetimin zorunlu bir yükümlülükten mi yoksa isteğe bağlı bir tercihten mi kaynaklandığını göstermektedir.
Yasal (Zorunlu) Denetim: Yasal denetim, ilgili mevzuatlar gereği işletmelerin denetim hizmeti almasının hukuki bir yükümlülük haline geldiği denetim türüdür. Bu kapsamda, belirli ölçütleri sağlayan işletmeler, yetkili otoriteler —örneğin; Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu (KGK)— tarafından belirlenen çerçevede düzenli olarak denetime tabi tutulur (Tuğcu, 2019).
İsteğe Bağlı Denetim: İsteğe bağlı denetim, herhangi bir yasal zorunluluk bulunmaksızın, işletme yönetiminin veya paydaşların talebi doğrultusunda yapılan denetim faaliyetidir. Bu denetimler genellikle işletmenin mali durumunu değerlendirme, iç kontrol sistemlerini gözden geçirme ya da yatırım kararları öncesinde bilgi edinme amacı taşır (Tuğcu, 2019). İşletmeler, kendi inisiyatifleriyle denetim yaptırarak şeffaflık ve güvenilirlik sağlamayı hedefleyebilir.
Zamanına Göre Denetim
Zamanına göre denetim, denetim faaliyetinin ne zaman ve hangi sıklıkla gerçekleştirildiğine göre sınıflandırılmaktadır. Denetimin periyodik mi, sürekli mi yoksa belirli bir dönem sonrasında mı yapıldığını belirtir.
Devamlı (Sürekli) Denetim: İç denetim birimleri tarafından işletme faaliyetlerinin kesintisiz biçimde gözlemlenmesi ve analiz edilmesi esasına dayanan bir denetim türüdür. Bu denetim anlayışında amaç, işletme süreçlerinin anlık veya çok kısa süreli aralıklarla kontrol edilerek risklerin, hataların ya da hilelerin erken aşamada tespit edilmesini sağlamaktır. Gonzalez ve Hoffman’a göre (akt. Yaylalı, 2023), bu tür denetimler, iç denetçilerin sürekli kontrol mekanizmasına odaklanarak yürüttükleri analiz temelli faaliyetleri kapsar.
Ara Denetim: İşletme faaliyetlerinin yıl içerisinde belirli zaman dilimlerine bölünerek bu dönemlere ilişkin süreçlerin kontrol edilmesi esasına dayanır. Bu tür denetimlerde amaç, yıl sonunu beklemeden, ara dönemlerde denetim yaparak sorunları erken tespit etmek ve gerekli önlemleri zamanında alabilmektir (İnci, 2012).
Son Denetim: Genellikle hesap dönemlerinin sona erdiği zaman diliminde yapılan ve yıl sonu mali tablolarının denetlenmesini amaçlayan denetim faaliyetidir. Bu süreç, dönem sonunda başlar ve esas denetim işlemleri dönem kapandıktan sonra gerçekleştirilir. Son denetim, işletmenin yıllık faaliyet sonuçlarının denetlenmesi açısından büyük önem taşır (Türedi, 1996, akt. Ayrancı, 2010).
Denetçi Türüne Göre Denetim
Denetçi türüne göre denetim, denetim faaliyetini gerçekleştiren kişi veya kurumun niteliğine bağlı olarak yapılan bir sınıflamadır. Denetçinin bağımsız bir dış denetçi mi yoksa kurum içinden biri mi olduğu baz alınarak ayrım yapılmaktadır.
Bağımsız Denetim: Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu (2012) tarafından yayımlanan Bağımsız Denetim Yönetmeliği’ne göre bağımsız denetim, “Finansal tablo ve diğer finansal bilgilerin, finansal raporlama standartlarına uygunluğu ve doğruluğu hususunda, makul güvence sağlayacak yeterli ve uygun bağımsız denetim kanıtlarının elde edilmesi amacıyla, denetim standartlarında öngörülen gerekli bağımsız denetim tekniklerinin uygulanarak defter, kayıt ve belgeler üzerinden denetlenmesi ve değerlendirilerek rapora bağlanmasını” olarak tanımlanmaktadır.
İç Denetim: İç denetim, kurumların faaliyetlerini geliştirmek ve bu faaliyetlere değer katmak amacıyla yürütülen bağımsız ve tarafsız bir güvence ve danışmanlık faaliyetidir. Bu süreç, risk yönetimi, iç kontrol ve yönetişim sistemlerinin etkililiğini sistematik ve disiplinli bir yaklaşımla değerlendirerek iyileştirmeyi hedefler. Böylece kurumun stratejik hedeflerine ulaşmasına katkı sağlayan yapıcı bir yönetim aracı işlevi görür (Türkiye İç Denetim Enstitüsü [TİDE], t.y.).
5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 63. maddesinde ise iç denetim, “kamu idaresinin çalışmalarına değer katmak ve geliştirmek için kaynakların ekonomiklik, etkililik ve verimlilik esaslarına göre yönetilip yönetilmediğini değerlendirmek ve rehberlik yapmak amacıyla yapılan bağımsız, nesnel güvence sağlama ve danışmanlık faaliyetidir” şeklinde tanımlanmıştır. Bu tanım kamu kurumlarına yönelik olmakla birlikte, iç denetimin temel ilkeleri kamu ve özel sektör kurumlarında büyük ölçüde benzerlik göstermektedir.
Kamusal Denetim: Kamu kaynaklarının etkin, ekonomik ve hukuka uygun bir biçimde kullanılıp kullanılmadığını değerlendirmek amacıyla yürütülen denetim faaliyetleri, kamusal denetim kapsamında ele alınmaktadır. Bu denetimler, kamu gücünü temsil eden ve anayasal ya da yasal yetkilere sahip kurumlar tarafından gerçekleştirilir (5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu, 2003). Kamusal denetimi, denetimi gerçekleştiren organın niteliğine göre alt başlıklara ayırmak mümkündür. Bu çerçevede; yasama denetimi, yargı denetimi ve yönetsel denetim gibi türler öne çıkar. Söz konusu sınıflandırma, parlamenter sistemlerdeki güçler ayrılığı ilkesine de paralel bir yapı arz etmektedir (Köse, 2007).
Kaynaklar
Dalak, G. (2000). Denetim ve Kalite Denetimi. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(1), 65-79.
5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu. (2003, 24 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 25326). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5018&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
Türkiye İç Denetim Enstitüsü. (t.y.). İç denetimin tanımı. https://www.tide.org.tr/page/26/Ic-Denetimin-Tanimi
Köse, H. Ö. (2007). Dünyada ve Türkiye’de yüksek denetim (Gözden geçirilmiş 2. basım). Sayıştay Yayınları.
INTOSAI. (2019). ISSAI 400 – Uygunluk Denetimi İlkeleri [Compliance Audit Principles]. Uluslararası Yüksek Denetim Kurumları Teşkilatı (INTOSAI).
Selimoğlu, S. K. (1999). Faaliyet denetimi. Anadolu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15(1), 193–206.
Alkan, A. (2019). Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumunun Bağımsız Denetim Sistemi Üzerindeki Etkinliği (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu. (2012, 26 Aralık). Bağımsız Denetim Yönetmeliği. Resmî Gazete (Sayı: 28509). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/12/20121226-4.htm
Karanfiloğlu, A. Y. (2006). Muhasebe denetimi: Kavram, ilke ve yöntemler. Sayıştay Dergisi, (35), 1–24.
Yaylalı, İ. (2023). Sürekli denetim, bağımsız denetim ve hile denetimi etkinliği: Denetçi görüşüne etkisi. Denetişim, Kasım. https://doi.org/10.58348/denetisim.1357220
İnci, M. U. (2012). İşletmelerde iç denetim süreci ve tarım-hayvancılık sektöründe bir uygulama: Harranova Besi ve Tarım Ürünleri A.Ş. örneği (Yüksek lisans tezi, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı). Şanlıurfa.
Ayrancı, K. (2010). Türkiye’de bağımsız denetim ve bir işletme uygulaması (Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Muhasebe ve Finansman Bilim Dalı). Sakarya.