Denetlenme çekincesi, bir bireyin, kurumun ya da sistemin; denetim altında olduğunu bilmesi veya varsayması nedeniyle, normalde sergileyeceği davranışları bilinçli şekilde değiştirmesi ya da sınırlandırması olarak adlandırılabilir.
Literatür düzeyinde denetlenme çekincesi kavramına destekleyici unsurlar olarak aşağıdakileri sıralanabilir;
Hawthorne Etkisi: Hawthorne çalışmaları, bir kişinin izlendiğini bildiği anda davranışlarında değişimler olabileceğini ortaya koymuştur (Perera, 2024). Bir denetimin varlığının söz konusunu olması, bireyin performansını artırması ya da hata yapmaktan kaçınması amacıyla davranışlarını kontrol altına almasında yardımcı olacaktır.
Panoptikon Metaforu: Foucault’nun “Panoptikon” metaforu, sürekli gözetlenme ihtimaliyle bireylerin içselleştirilmiş bir denetim mekanizması geliştirmesini betimlemektedir (Sabahçı, 2023). Bunun için fiziksel bir gözetim şart değildir; denetimin “her an var olabilme ihtimali” bile davranışlarda otodisiplin, otosansür ve otokontrol yaratabilir.
Algılanan Gözetim: Dijital ortamlarda bireylerin izlendiğine dair geliştirdiği algı, gerçek gözetim olmasa bile davranışlarını etkileyebilir. Kişi, çevrim içi hareketlerinin takip edildiğini düşünerek otokontrol geliştirebilir (Segijn vd., 2022, akt. Keskin, 2024). Algılanan gözetim, dijital “Panoptikon” olarak da tanımlanabilecek bir kavram olarak ele alınabilir.
Sosyal Denetim Teorisi: Travis Hirschi’nin sosyal kontrol teorisine göre bireyler, topluma olan bağlılık, adanmışlık, meşguliyet ve inanç gibi sosyal bağlar yoluyla suçtan uzak durur. Bu sosyal bağların bireyde oluşturduğu içsel denetim, dışsal denetim olmasa bile davranışları şekillendirebilir (Macit, 2023). Denetimin varlığı sayesinde kişiler, sosyal kimliklerini korumak, toplumsal beklentilere uyum sağlamak ve aidiyet duygusunu sürdürmek adına davranışlarını kontrol altında tutma eğiliminde olacaklardır.
Sonuç
Denetim, geleneksel olarak geçmişe dönük doğrulama ve raporlama işleviyle tanımlanırken, “denetlenme çekincesi” bu işlevi psikolojik ve davranışsal bir düzeye taşır. Bu sayede denetim, yalnızca tespit eden bir kontrol aracı değil, aynı zamanda bireylerin davranışlarını yönlendiren önleyici bir mekanizma olarak da değerlendirilebilir.
Kaynaklar
Perera, A. (2024). Hawthorne effect: Definition, how it works, and how to avoid it. Simply Psychology. https://www.simplypsychology.org/hawthorne-effect
Sabahçı, B. (2023). SANAL ORTAMLARDA PANOPTİKON KAVRAMI VE GÖZETİM TOPLUMU. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(13), 111-134.
Keskin, H. (2024). Dijital reklamcılıkta kişiselleştirme: Algılanan kişiselleştirmenin, algılanan gözetim, gizlilik endişesi ve marka kullanım niyeti üzerindeki etkisi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Macit, R. (2023). Sosyal bağlar bireylerin suçluluğunu engelleyebilir mi? Sosyolojik Bağlam, 4(3), 238–247. https://doi.org/10.52108/2757-5942.4.3.2